خط تسمه ایی
نویسنده : منصور خانکه
۱-این خط (که برای نام آن، بنده پیشنهاد «خط تسمهای» را میدهم) دارای چند ویژگی مهم است مانند:
- متنهایی (عموماً اسلامی و بعضاً مربوط به سایر ادیان مانند درِ ورودی کنیسهی حیّم تهران) را شامل میشود که با تسمهی فلزی (flat bar) و با خمکاری و جوشکاری دستی (آهنگری غیرصنعتی) به دو شکل مشبک و غیرمشبک و به صورت یک خطی یا دو خطی، که یک طرفِ خط، یک تسمه و سمت دیگر آن، تسمهی دیگری قرار دارد و وسط خطوط باز است، ساخته میشوند.
- عموماً بر درِ آهنی ورودی منزل و مسجد و مرقد و گورستان و حسینیه و گرمابه و زورخانه بکار رفته و بکار میرود.
- در ایران در قالبهای نستعلیق، ثلث و نسخ یا نزدیک به این قالبها یا سایر قالبها (طراحی شخصی و سلیقهای) و با ترکیببندیهای ساده تا پیچیده و درهم تنیده دیده شده است.
۲- جستجوهای اینترنتی حدوداً ۴۰ ساعته برای یافتن عکسهای خط تسمهای یا مطالب مرتبط با آن، و با عنوانهای جورواجور، این آوردهها را داشته است:
- سردرگمی در مورد نام موضوعی که میخواهی جستجو کنی.
- عکسهای درشت از این خطها بندرت در اینترنت وجود دارد. ضمن آنکه از این تعداد اندک عکس، باز تعداد اندکتری یافت میشوند که وضوح مناسبی داشته باشند و تار نباشند.
- در معرفی مسجدی یا زیارتگاهی که این نوع خط بر در یا پنجرهای از آنها دیده میشود، به نظر میرسد که عموماً وبسایتهای مختلف از روی دست هم کپی کردهاند و عکسهای معمولی وبسایت اولی یا عکاس اولی را بازنشر کردهاند!
- متأسفانه در معرفی مکانهای مرتبط، عموماً به این خطها توجه کمی شده است: یا عکس کج و کوله و تاری از آنها در وبسایتها هست یا اصلاً عکسی نیست. و تو تصادفی، یا از طریق عکسی که دوستی در دسترس گذاشته و/یا بعضاً وبسایت خارجی فهمیده ای که در چنین جایی چنین اثری وجود دارد.
- عموماً این آثار صنعتی- هنری، خاص ایران است ولی برای نمونه، بر روی درهای برخی کنیسهها در کشوری دیگر نیز دیده میشود.
این قبیل آثار، عموماً فاقد امضاء هستند و بندرت دارای تاریخ.
۳-کیفیت اجرا
- کیفیت اجرا به مهارت آهنگری در جوشکاری و خمکاری و دانش خوشنویسی و ابزار و سفارشدهنده و احتمالاً مبلغ سفارش برگردد. در هر صورت بهدلیل محدودیتهای مختلف از جمله محدودیتی که خود مواد (تسمهی فلزی) ایجاد میکند، یا سختیِ عملیاتِ خمکاریِ دستیِ تسمهی فلزی و با توجه به عواملی که یاد شد، نمونهای از خط تسمهای که خیلی نزدیک به ضوابط مرسوم هر کدام از خطهای نستعلیق و نسخ و ثلث اجرا شده باشد، بنده ندیدهام. که به نظر من این موضوع به معنای نازیبایی و عدم نوآوری در این آثار نیست. اگر برخی از خطهای تسمهای را بر اساس چند معیار مانند کیفیتِ عملیاتِ خمکاری یا ترکیببندی بهگزین کنیم، میبینیم که آهنگر، چطور آهن سخت را با دقت و حوصله و فکر تبدیل به فُرمی کرده است پُر از انحنای دلپذیر و باز چطور آنها را در یک ترکیببندی حساب شده و چشمنواز نشانده است. ضمن آنکه مسئلهی مهم اتصال فُرمها (حروف و کلمات) را به هم و به کادری که آنها را احاطه کرده، بهشکلی که این اتصالات خیلی به چشم نیایند و توی ذوق ببینده نخورد، نیز به خوبی حل کرده است. در خط تسمهای که عکس آن در پایین آمده، و مربوط به مسجد جامع همدان است، (تقریباً) از قطعهای به غیر از کلمهها و اِعراب به عنوان اتصالدهنده استفاده نشده و کلمهها و اِعرابگذاریها به همدیگر بهگونهای متصل شدهاند که احتمالاً کُل نوشته (بهغیر از چند مورد استثناء)، ابتدا پیشمونتاژ شده (یکپارچه و یکتکه شده) و بعد به کادر مربوطه، جوش شده است. در این طراحی فشرده، یکی از نکات بسیار مهم آن است که برغم ویژگی یادشده، شکل نستعلیقی حروف، ترتیب کلمهها و جانمایی نقطهها و اِعرابگذاریها و خوانایی متن، نیز به شکل درخشانی حفظ شده است! سه نمونهی دیگر از خلاقیتهای ظریف ولی مهم در این اثر عبارتند از:
- جسارت طراح و مجری اثر در استفاده از فقط یک نقطهی اتصال برای برخی از حروف و اِعرابگذاریها: «الف» چسبیده به لامِ اولین «لا» ؛ «ضمه» ی کلمهی «اللهُ» ؛ ۴ فتحهی آمده در بالای حرف «یاء» مربوط به «حصنی» ؛ «الف» کلمهی «عذابی»؛
- ریخت اتصال فضای خالی داخل کاف از کلمهی «کلمه» به کلمهی مذکور؛
- فُرمِ سمت راست در شروع عدد ۱ نستعلیق در ۱۳۳۹ که نقش اتصالدهنده را به عددِ بعدی ایفا کرده است یا شروع کلمهی «شمسی» که در نگاه اول، تصور میکنیم اولین دندانهی شین است، ولی جزء اضافی است که این کلمه را به کادر متصل میکند.
آفرین نه، صدها آفرین.
در پایان این بخش اضافه کنم که بهتر است این آثار را ببینیم و لذت ببریم؛ بدیهی است که افرادی که به حکم وظیفهی تخصصی یا علاقه، میخواهند این نوع آثار را ارزیابی کیفی نمایند، به نظرم توجه به تمام جنبههای ساخت سنتی خطهای تسمهای، که در بالا نیز به برخی از آنها اشاره شد، ضروری است.
۴-برخی از مکانهای دارای این آثار (صرف نظر از کمیت و کیفیت خطهای تسمهای اجرا شده) که عکس آنها عموماً در اینترنت قابل دسترسی است:
- شیراز: مسجد جامع عتیق
- همدان: مسجد جامع
- اراک: مسجد آقاسلطان؛ مسجد هزاوهئیها
- قم: کتابخانهی آیتالله بروجردی؛ مدرسهی علمیهی معصومیه
- مشهد: مسجد ظاهراً تخریب شدهی تاریخی صاحب الزمان؛ حسینه قنادها؛ حمّام حاجی ابراهیم
- سیرجان: مسجدالنبی؛ مسجد کلاه مالها
- رباط کریم: امامزاده عماد
- تهران: گورستان ظهیرالدوله؛ مسجد حاج شیخ عیسی لواسانی
- گلپایگان: مسجد ارباب
- قزوین: مسجد پنجه علی
- آران و بیدگل: حسینیهی باغ علوی؛ مسجد محسنی؛ مسجد صاحبالزمان؛ حسینیهی یزدان
- کاشان: حسینیه درب باغ
- سمنان: امامزاده علی بن جعفر و مسجد ولیعصر (ذکر شده در مصاحبه با آقای ابراهیم قدسپور)
- گرگان: مسجد جامع امام اعظم ابوحنیفه
۵-نام دو تن از استادکاران خط تسمهای
- استاد محمد بیدگلی
- استاد ابراهیم قدس پور
مسجد عتیق شیراز
مسجد آقاسلطان اراک (دو دیتیل از دو پنجره)
حمّام حاجی ابراهیم مشهد
کنیسه ی حیّم تهران