دلایل رشد هنر محیطی در ایران دهه ۸۰ شمسی/عاطفه خاص
دلایل رشد هنر محیطی در ایران دهه ۸۰ شمسی
نویسنده: عاطفه خاص
کارشناس ارشد پژوهش هنر دانشکده هنر دانشگاه الزهرا
atefeh.khas@gmail.com
چکیده
در چندین سال گذشته، هنر محیطی در ایران رشد چشمگیری داشته است که در قیاس با نوپا بودن آن، امری قابل توجه است. به طوری کلی شکل‌گیری این جریان در دهه ۸۰ شمسی رخ داد. در این دهه، فضای هنری ایران با موجی از آثار دارای رویکرد هنر محیطی روبرو شد که از روندی رو به رشد برخوردار بود و به نظر می‌رسد که می‌تواند به مانند یک جنبش هنری مورد بررسی قرار گیرد. لذا در این مقاله به بررسی علل گسترش آن در ایران، پرداخته شده است. از مهمترین دلایل رشد این هنر در ایران میتوان به پیدایش هنر جدید و برپایی نمایشگاه‌های هنر مفهومی در دهه ۸۰، پیشینه هنر محیطی در میان هنرمندان دیگر رشته و برگزاری بیش از پنجاه جشنواره و همچنین چندین نمایشگاه از آثار هنرمندان آن، تاسیس مراکز پردیس، جوان بودن کشور ایران، مسایل فرهنگی و اقلیمی و تنوع زیست محیطی، وجود آزادی در طبیعت، حضور گروه های دانشجویی در جشنواره‌ها و سپس ظهور هنرمندان مستقل و در نهایت گسترش استفاده از اینترنت در دهه ۸۰، اشاره نمود.
واژگان کلیدی: هنر محیطی، ایران، دهه ۸۰
مقدمه
در این تحقیق در مجموع یازده دلیل و ضرورت برای گسترش هنر محیطی در ایران در نظر گرفته شده که به هر کدام جداگانه پرداخته شده است. اما پیش از ورود به مبحث هنر محیطی در ایران و شکل‌گیری آن، ابتدا نیاز است که زمینه‌های پیدایش آن به صورت اجمالی بررسی گردد و با این پیش فرض که، شکل‌گیری هنر محیطی در ایران، ریشه در ورود هنر جدید و یا هنر مفهومی، به فضای هنری این سرزمین دارد. در چند سال اخیر در زمینه هنر محیطی و انواع آن، در ایران آثار هنری متعددی خلق شده است. اغلب این آثار توسط نسل جوان هنرمند آفریده شده است. برای بررسی هر چه بهتر این هنر و نقد مناسب در مورد این آثار، احتیاج به آن هست که در ابتدا به بررسی سیر تحول این هنر و دلایل رشد آن در ایران پرداخته و به دسته بندی و طبقه بندی این تحولات توجه گردد. باید توجه داشت که به علت تازه بودن این موضوع و معاصر بودن آن، در این زمینه منابع و اطلاعات بسیار کم می باشد.
زمینه‌های پیدایش هنر جدید در ایران
ورود گونه‌های متفاوت هنری به قبل از انقلاب و همزمان با جنبش‌های هنری نو در غرب بوده است. در دهه ۱۹۶۰/۱۳۴۰ ش، به رغم آمیختگی فعالیتهای جدی و تفنن‌آمیز، هنر نو مجال شکوفایی در فضای هنری ایران را یافت. بی‌شک، آفریده‌های‌نومایه‌‌ای که در عرصه‌های مختلف از این دوره به جای مانده‌اند، پشتوانه هنر امروز ایران را تشکیل می‌دهند (پاکباز، ۱۳۸۶: ۸۹۳) . با وقوع انقلاب و سپس جنگ تحمیلی، این فرصت برای هنرمندان به وجود نیامد که بتوانند دست به تجربیاتی جدید در حوزه‌های نوین هنر بزنند. این امر تا شروع دهه ۸۰ به درازا کشید. در واقع تحولات فرهنگی و اجتماعی اصلاح طلبانه، ظهور نسل جدیدی از هنرمندان در عصر جمهوری اسلامی و بعد از انقلاب، بکارگیری زبانی جهانی در آفرینش هنری، شیفتگی نسبت به کنکاش از پی آمد فضای نسبتاً بسته هنری، ساختار شکنی به معنای عدم گرته برداری از سنت پیشینیان و در نهایت به علت دسترسی آسانتر به منابع خارجی و گسترش اینترنت، دریافت‌های هنری و فراگیری‌های نظری عموماً فراتر از آموزه‌های رسمی و آکادمیک مراکز علمی و آموزشی می رود؛ و ما شاهد ظهور نمایشگاه‌ها و جشنواره‌های هنری با مضامین و رویکردهای نوین می‌شویم.
برپایی نمایشگاه‌های هنر مفهومی در ایران
با ورود هنر جدید به ایران زمینه برای برگزاری نمایشگاه‌های هنر مفهومی فراهم شد. گرایش به بیان‌های جدید هنری، استفاده از حاضر آماده‌ها یا همان بحث انتخاب گری، نهایتا در دوره پس از انقلاب اسلامی، در دوم مرداد سال ۱۳۸۰ منجر به نخستین نمایشگاه جدید با نام هنر مفهومی می‌شود. نمایشگاه‌های هنر مفهومی در موزه هنرهای معاصر تهران سرآغازی بر شکل گیری هرچه مستحکم‌تر جریان هنر مفهومی شد. سپس در پی این رویداد،دومین نمایشگاه هنر جدید نیز در موزه برگزار شد. سومین نمایشگاه در باشگاه دانشجویان دانشگاه تهران برگزار گردید. اینها تنها نمایشگاه‌های بودند که صرفا با عنوان هنر مفهومی یا جدید برگزار گردیدند. نمایشگاه باغ ایرانی، حکمت کهن، منظر جدید تنها به هنر مفهومی اختصاص نداشت، بلکه قسمتی از آن به هنر مفهومی پرداخته بود که خود نشان از تاثیر گذاری این سه نمایشگاه بر فضای هنری ایران دارد و در پی آن، به واسطه ارگان‌های دولتی در چندین نمایشگاه که با موضوعاتی خاص برگزار می‌گردید، تنها بخشی به هنر جدید اختصاص می‌یافت. نمایشگاه عاشورا از منظر خیال، مقاومت و پایداری، فجر آفرینان از این دست نمایشگاه‌ها می‌باشند. در بسیاری از این نمایشگاه‌ها، ویژگیِ استفاده از عناصر ملی و بومی در کل فضایی متفاوت نسبت به نمایشگاه های داخلی و حتی آثار مفهومی غربی ایجاد می‌کرد.
پیشینه هنر محیطی در ایران
پیشینه خاصی نمیتوان برای هنر محیطی در ایران در نظر گرفت. لذا هنرمندانی به مانند مارکو گریگوریان و محسن وزیری مقدم تا قبل از احمد نادعلیان در آثار خود از مواد و متریال‌های طبیعی استفاده کرده بودند لذا هیچگاه هنرمند محیطی معرفی نگردیدند. احمد نادعلیان و فعالیتهای وی بود که در آغاز دهه ۸۰ در شکل گیری این جریان تاثیر مستقیم نهاد.
نمایشگاه‌های هنر محیطی
تا بدین لحظه که این تحقیق در حال نگارش می‌باشد* تنها شش نمایشگاه با عنوان هنر محیطی و آثار هنرمندان ایرانی فعال در این عرصه؛ در ایران و خارج از کشور برگزار گردیده است. اولین نمایشگاه با عنوان مروری بر آثار هنرمندان هنر محیطی ایران بوده است که در آبان ماه ۱۳۹۰ در موزه هنرهای معاصر اصفهان برگزار گردید. دومین نمایشگاه با عنوان Wind of Persia (تصوبر ۱) در سال ۱۳۹۱ در مرکز هنری آرکو[۱] در شهر ﺳﺌﻮل با همکاری هنرمندان گروه یاتو کشور کره جنوبی برگزار گردید.
تصویر ۱- نمایشگاه هنر محیطی با عنوان(Wind of Persia) مرکز هنری آرکو- ﺳﺌول، کره جنوبی،۱۳۹۱ (منبع: آرشیو نگارنده)
به فاصله نه چندان زیادی سومین نمایشگاه نیز با عنوان Beyond Limited Spaces مجدداً در کشور کره جنوبی و در مرکز بین المللی هنر در طبیعت گروه یاتو است. چهارمین و پنجمین این نمایشگاه‌ها که در واقع منجر به هر چه بیشتر معرفی کردن این هنر در ایران گردید، نمایشگاه زمین و زمان یک (تصویر ۲) و دو می‌باشد که در دی ماه ۱۳۹۱ و ۱۳۹۳در خانه هنرمندان ایران در تهران برگزار گردید. ششمین و آخرین نمایشگاه، با عنوان Living Space در کشور رومانی و در گالری Transylvanian Art Center در شهر سانتاجورجه با همکاری گروه NAP برگزار گردید.
تصویر ۲ – دومین نمایشگاه گروهی “زمین و زمان”خانه هنرمندان ایران، ۲۴ آذر تا ۳ دی ماه ۱۳۹۳ (منبع: آرشیو نگارنده)
جشنواره ها نیاز اجتماعی بودند
از سال ۱۳۸۲ جشنواره های هنر محیطی با عنوان اجرا و نمایش هنر در طبیعت در روستای پلور راه اندازی شد. از آن سال که اولین جشنواره هنر محیطی در روستای پلور به همت احمد نادعلیان برگزار کردید، تا زمان تدوین این تحقیق بیش از پنجاه جشنواره در ایران و شهرهای مختلف آن برگزار گردیده است. این جشنواره‌ها را در واقع میتوان، ورکشاپ‌های دانشجویی نیز دانست؛ چرا که اغلب آنها با حضور تعداد بسیار زیادی دانشجو برگزار می‌شده است. خود این امر و حضور پررنگ دانشجویان در این جشنواره‌ها نشان از نیاز اجتماعی و فرهنگی میدهد که در یک دهه گذشته موجب این حرکت فرهنگی و هنری شده است. این جشنواره‌ها با فراهم آوردن فضایی آزاد و ایجاد بستر برای بروز خلاقیت این هنرجویان بدون ممانعت‌های آکادمیک، از استقبال خوبی برخوردار گردید. (تصویر ۳)
تصویر ۳ – گروه ۵ باز (۱۳۸۸)، آتش بازی، جزیره هرمز، ایران، عکاس: شهرناز زرکش (منبع: آرشیو نگارنده)
تاسیس مراکز پردیس
تاسیس مرکز بین‌المللی پردیس توسط احمد نادعلیان در شکل‌گیری جشنواره‌ها و گسترش هنر محیطی تاثیر فراوانی داشته است. پردیس یک مرکز هنری بین المللی است که در زمینه‌های مختلفی فعالیت دارد. سه بنا در تهران، پلور (شمال ایران) و جزیره هرمز (جنوب ایران در تنگه هرمز) با هم مرتبط هستند و در زمینه آموزش و نمایش هنر در طبیعت فعال هستند. در واقع این مرکز نقش پایگاهی برای ارتباط این هنرمندان و برنامه‌ریزی‌های آنان را نیز ایفا کرده است.
گسترش استفاده از اینترنت
« برای بسیاری از هنرمندان ظهور اینترنت به این معنا بود که دیگر کامپیوترها صرفاً ابزارهایی برای دستکاری تصاویر، طراحی دعوتنامه‌ها برای نمایشگاه‌ها و برنامه‌نویسی‌های غول‌آسا نیستند. به ناگاه اینترنت تبدیل به دروازه‌ای برای اجتماع هنرمندان،منتقدان، موزه‌داران، مجموعه‌داران و دیگر مشتاقان هنر شد.» (انصاری، ۱۳۸۹: ۳۲)
این تحول در تمامی عرصه‌های هنری تاثیر گذار بود و در این میان هنر محیطی نیز بی بهره نماند. در واقع میتوان گسترش هنر محیطی، بقا و زنده ماندن آن را به عنوان جریانی هنری در دهه ۸۰ شمسی مدیون اینترنت و فضای مجازی دانست. لیکن اینترنت و فضای مجازی نقش جایگزین گالری را ایفا کرد و موجب ادامه یافتن این هنر و زنده ماندن و معرفی آن شد.
«هنر محیطی هم مثل بسیاری از هنرهای دیگر، در روند منطقی خود، ناگزیر از مواجهه با پدیده اینترنت بوده است. شبکه جهانی اینترنت، اکنون به هنرمندان این امکان را میدهد در فضایی دموکراتیک و همیارانه به تعامل و انتقال اطلاعات به یکدیگر بپردازند، فضایی که در ساختارهای سلطه‌گرا، رقابتی و نهادی مدرنیسم تقریباً هیچ خبری از آن نبود.» (میرزایی، ۱۳۹۰: ۱۱۹)
جوانی کشور ایران
باید این مهم را در نظر داشت که در هر کشوری یکی از مهمترین شاخص‌های پیشرفت، جمعیت جوان و پویای آن می‌باشد. ایران را نیز باید در زمره کشورهایی دانست که جمعیت جوان در آن بسیار بوده و همین امر پیامد بسیاری از مسایل فرهنگی و هنری می‌باشد. بر اساس سرشماری جمعیت که در سال ۱۳۷۵ انجام شد، نشان میدهد بالاترین میزان متولدین متعلق به گروه سنی ۱۵ تا ۱۹، ۱۰ تا ۱۴ و ۵ تا ۹ سال می‌باشد. با این احتساب تمامی این افراد از قبل شروع دهه ۸۰ شمسی و تا اواخر آن یا وارد موسسات آموزش عالی شده و یا تحصیلات خود را در مقاطع کارشناسی به اتمام رسانیده‌اند. این آمار نشان از جمعیت جوانی است که در حال حاضر در کشور ما ایران مشغول به زندگی و فعالیت می‌باشند.
مسایل فرهنگی، اقلیمی و تنوع زیست محیطی
ایران در نوار کویری کره زمین قرار دارد. همچین رشته کوه‌های متنوع آن در مقابل بادهای مرطوب قرار گرفته و باعث تغییر آب و هوا و در نتیجه پوشش گیاهی و جانوری متنوعی شده است. دریای کاسپین در شمال و خلیج فارس به این تنوع زیستی کمک شایانی کرده است. باید توجه داشت که همین تنوع زیست محیطی، به گونه‌ها موجب تنوع فرهنگی نیز شده است. اقوام مختلف ایرانی که نقاط مختلف ایران، در شرایط آب و هوایی متفاوت زندگی کرده و هر کدام وابسته به منطقه خود فرهنگ‌ها و خرده فرهنگ‌های متفاوتی تشکیل داده‌اند. انواع آیین‌ها که وابسته به مناطق خشک و کویری برای بارش باران و یا در مناطق کوهستانی برای حاصلخیزی زمین شکل گرفته است، را میتوان مثال زد. در چنین شرایطی گسترش هنر محیطی و الهام گرفتن هنرمندان از مسایل فرهنگی امری بدیهی می‌گردد.(تصویر ۴)
تصویر ۴ – گروه ۵ باز (۱۳۸۷) چهل تکه ، اصفهان، ایران ، عکاس: مینوش زمردی نیا (منبع: آرشیو نگارنده)
آزادی در طبیعت؛ ممیز ناپذیری هنر محیطی
هنر محیطی را میتوان بازگشت انسان مدرن به کهن الگوها دانست. انسان به آرامش و آزادی در طبیعت دست می‌یابد که در زندگی روزمره و شهری خود ندارد. هنرمند به طبیعت می‌رود تا حرف‌هایش را آنطور که طبیعت به وی آزادی عمل میدهد بیان کند. از سویی دیگر، هنگامی که هنرمندی در طبیعت مشغول آفرینش اثری است، در اکثر مواقع مخاطبی وجود ندارد. اصولا کار انجام می‌گردد و عکس و فیلم آن در نهایت ثبت می‌شود. لذا هنرمند نگرانی از برخورد ممیزی‌ها و قوانین رایج نیز ندارد. او آزاد است که کار خود را در نهایت در شبکه‌های مجازی به انتشار گذارد. دموکراسی که در فضای مجازی است حال به کمک دموکراسی طبیعت آمده است. این هنرمند است که تصمیم می‌گیرد چه کاری به چه هدفی انجام داده و در انتها، چه مطلبی را انتشار دهد. (تصویر ۵)
تصویر ۵ – عاطفه خاص (۱۳۸۸)، از مجموعه کلاه گیس، جزیره هرمز، ایران، عکاس: شهرناز زرکش (منبع: آرشیو نگارنده)
گروههای دانشجویی و سپس هنرمندان مستقل
جشنواره‌های هنر محیطی برگزار شده در ایران بین سالهای ۱۳۸۲ تا ۱۳۹۳ نشان میدهد که بسیاری از این جشنواره‌ها به میزبانی مرکز بین المللی پردیس بوده است، لذا احمد نادعلیان که بنیان گذار آن می‌باشد، خود مدرس دانشگاه بوده و در اکثریت این جشنواره‌ها دانشجوهای وی نیز شرکت داشته‌اند. در طی دهه ۸۰ شمسی، به واسطه این فرد و مرکز پردیس نسل‌های مختلفی از دانشجویان دانشگاه‌ها توانستند به جریان هنر محیطی ایران بپیوندند. اما این تجربه‌گری در سطحی وسیع، دلیلی بر ادامه دادن هنر محیطی توسط تمامی این افراد نشد. در نهایت جمعی بیست و چند نفره به صورت مستمر به این هنر ادامه دادند و به صورت هنرمندان مستقلی در این زمینه در آمدند. فراهم نبودن همه امکانات، مشکلات مالی، یکپارچه نبودن هنرمندان، نبودن حامی دولتی و دلایل بسیاری دیگر، موجب شده تا خیلی از افراد نتوانند این هنر را به صورت جدی ادامه دهند.
نتیجه گیری
آنچه که در زمینه هنر محیطی نزدیک به یک دهه اخیر در ایران شکل گرفته است، در واقع به مانند بسیاری از سبک‌ها و ایسم‌های هنری، در زمره کالایی وارداتی می‌باشد که بعد از یک دهه، شکل دیگری به خود گرفته است. همین تغییر روند و خاص شدن آن، مدیون یک مجموعه از علل و عوامل از جمله بومی شدن این هنر می‌باشد، که خود ناشی از عوامل تاثیر گذار در شکل گیری آن می‌باشد و به خصیصه‌ایی مبدل شده که هنر محیطی ایران را علاوه بر متمایز بودن از تعاریف جهانی، به گونه‌ایی از نگرش به طبیعت و استفاده‌ایی متفاوت از آن بدل کرده است. در مجموعه یازده دلیل برای رشد هنر محیطی در یک دهه گذشته بیان شده است. از مهمترین دلایل رشد هنر محیطی در ایران دههِ ۸۰ میتوان به پیدایش هنر جدید و برپایی نمایشگاه‌های هنر مفهومی در دهه ۸۰، پیشینه هنر محیطی در میان هنرمندان دیگر رشته و برگزاری بیش از پنجاه جشنواره و همچنین شش نمایشگاه از آثار هنرمندان آن، تاسیس مراکز پردیس، جوان بودن کشور ایران، مسایل فرهنگی و اقلیمی و تنوع زیست محیطی، وجود آزادی در طبیعت، حضور گروه های دانشجویی در جشنواره‌ها و سپس ظهور هنرمندان مستقل و در نهایت گسترش استفاده از اینترنت در دهه ۸۰، اشاره نمود.
منابع و ماخذ
- پاکباز، روﺋﯿﻦ (۱۳۸۶)، دایره المعارف هنر (نقاشی، پیکره‌سازی، گرافیک)، تهران، فرهنگ معاصر.
- انصاری، امین (۱۳۸۹)، مقدمه‌ای بر روایت در هنر رسانه‌ی جدید، تهران، انتشارات افراز.
- میرزایی، داود (۱۳۹۰)، “بررسی نسبت میان انسان با طبیعت و تکنولوژی در هنر محیطی”، کارشناسی ارشد پژوهش هنر، دانشگاه هنر و معماری، دانشگاه آزاد اسلامی.
*این نوشتار بازه زمانی دهه ۱۳۸۰ هجری شمسی و ۳ سال ابتدایی دهه ۹۰ شمسی را در نظر گرفته است.
[۱] Arko Center
