دلایل رشد هنر محیطی در ایران دهه ۸۰ شمسی/عاطفه خاص

دلایل رشد هنر محیطی در ایران دهه ۸۰ شمسی/عاطفه خاص

دلایل رشد هنر محیطی در ایران دهه ۸۰ شمسی

نویسنده: عاطفه خاص

کارشناس ارشد پژوهش هنر دانشکده هنر دانشگاه الزهرا

atefeh.khas@gmail.com

چکیده

در چندین سال گذشته، هنر محیطی در ایران رشد چشم­گیری داشته است که در قیاس با نوپا بودن آن، امری قابل توجه است. به طوری کلی شکل­‌گیری این جریان در دهه ۸۰ شمسی رخ داد. در این دهه، فضای هنری ایران با موجی از آثار دارای رویکرد هنر محیطی روبرو شد که  از روندی رو به رشد برخوردار بود و به نظر می­‌رسد که می‌­تواند به مانند یک جنبش هنری مورد بررسی قرار گیرد. لذا در این مقاله به بررسی علل گسترش آن در ایران، پرداخته شده است. از مهمترین دلایل رشد این هنر در ایران می­‌توان به پیدایش هنر جدید و برپایی نمایشگاه­‌های هنر مفهومی در دهه ۸۰، پیشینه هنر محیطی در میان هنرمندان دیگر رشته و برگزاری بیش از پنجاه جشنواره و همچنین چندین نمایشگاه از آثار هنرمندان آن، تاسیس مراکز پردیس، جوان بودن کشور ایران، مسایل فرهنگی و اقلیمی و تنوع زیست محیطی، وجود آزادی در طبیعت، حضور گروه های دانشجویی در جشنواره‌­ها و سپس ظهور هنرمندان مستقل و در نهایت گسترش استفاده از اینترنت در دهه ۸۰، اشاره نمود.

واژگان کلیدی: هنر محیطی، ایران، دهه ۸۰

مقدمه

در این تحقیق در مجموع یازده دلیل و ضرورت برای گسترش هنر محیطی در ایران در نظر گرفته شده که به هر کدام جداگانه پرداخته شده است. اما پیش از ورود به مبحث هنر محیطی در ایران و شکل­‌گیری آن، ابتدا نیاز است که زمینه‎‌­های پیدایش آن به صورت اجمالی بررسی گردد و با این پیش فرض که، شکل­‌گیری هنر محیطی در ایران، ریشه در ورود هنر جدید و یا هنر مفهومی، به فضای هنری این سرزمین دارد. در چند سال اخیر در زمینه هنر محیطی و انواع آن، در ایران آثار هنری متعددی خلق شده است. اغلب این آثار توسط نسل جوان هنرمند آفریده شده است. برای بررسی هر چه بهتر این هنر و نقد مناسب در مورد این آثار، احتیاج به آن هست که  در ابتدا به بررسی سیر تحول این هنر  و دلایل رشد آن در ایران پرداخته و به دسته بندی و طبقه بندی این تحولات توجه گردد. باید توجه داشت که به علت تازه بودن این موضوع و معاصر  بودن آن، در این زمینه منابع و اطلاعات بسیار کم می باشد.

زمینه­‌های پیدایش هنر جدید در ایران

ورود گونه­‌های متفاوت هنری به قبل از انقلاب و همزمان با جنبش­‌های هنری نو در غرب بوده است. در دهه ۱۹۶۰/۱۳۴۰ ش، به رغم آمیختگی فعالیت‌­های جدی و تفنن‌­آمیز، هنر نو مجال شکوفایی در فضای هنری ایران را یافت. بی‌­شک، آفریده‌­های‌نومایه­‌‌ای که در عرصه‌­های مختلف از این دوره به جای مانده‌­اند، پشتوانه هنر امروز ایران را تشکیل می‌­دهند (پاکباز، ۱۳۸۶: ۸۹۳) . با وقوع انقلاب و سپس جنگ تحمیلی، این فرصت برای هنرمندان به وجود نیامد که بتوانند دست به تجربیاتی جدید در حوزه‌­های نوین هنر بزنند. این امر تا شروع دهه ۸۰ به درازا کشید. در واقع تحولات فرهنگی و اجتماعی اصلاح طلبانه، ظهور نسل جدیدی از هنرمندان در عصر جمهوری اسلامی و بعد از انقلاب، بکارگیری زبانی جهانی در آفرینش هنری، شیفتگی نسبت به کنکاش از پی آمد فضای نسبتاً بسته هنری، ساختار شکنی به معنای عدم گرته برداری از سنت پیشینیان و در نهایت به علت دسترسی آسانتر به منابع خارجی و گسترش اینترنت، دریافت‌­های هنری و فراگیری‌­های نظری عموماً فراتر از آموزه­‌های رسمی و آکادمیک مراکز علمی و آموزشی می رود؛ و ما شاهد ظهور نمایشگاه‌­ها و جشنواره‌­های هنری با مضامین و رویکردهای نوین می‌­شویم.

برپایی نمایشگاه­‌های هنر مفهومی در ایران

با ورود هنر جدید به ایران زمینه برای برگزاری نمایشگاه­‌های هنر مفهومی فراهم شد. گرایش به بیان‌­های جدید هنری، استفاده از حاضر آماده­‌ها یا همان بحث انتخاب گری، نهایتا در دوره پس از انقلاب اسلامی، در دوم مرداد سال ۱۳۸۰ منجر به نخستین نمایشگاه جدید با نام هنر مفهومی می‌شود. نمایشگاه‌­های هنر مفهومی در موزه هنرهای معاصر تهران سرآغازی بر شکل گیری هرچه مستحکم‌­تر جریان هنر مفهومی شد. سپس در پی این رویداد،دومین نمایشگاه هنر جدید نیز در موزه برگزار شد. سومین نمایشگاه در باشگاه دانشجویان دانشگاه تهران برگزار گردید. اینها تنها نمایشگاه‌­های بودند که صرفا با عنوان هنر مفهومی یا جدید برگزار گردیدند. نمایشگاه باغ ایرانی، حکمت کهن، منظر جدید تنها به هنر مفهومی اختصاص نداشت، بلکه قسمتی از آن به هنر مفهومی پرداخته بود که خود نشان از تاثیر گذاری این سه نمایشگاه بر فضای هنری ایران دارد و در پی آن، به واسطه ارگان­‌های دولتی در چندین نمایشگاه که با موضوعاتی خاص برگزار می‌­گردید، تنها بخشی به هنر جدید اختصاص می‌­یافت. نمایشگاه عاشورا از منظر خیال، مقاومت و پایداری، فجر آفرینان از این دست نمایشگاه‌­ها می‌­باشند. در بسیاری از این نمایشگاه‌­ها، ویژگیِ استفاده از عناصر ملی و بومی در کل فضایی متفاوت نسبت به نمایشگاه های داخلی و حتی آثار مفهومی غربی ایجاد می­‌کرد.

پیشینه هنر محیطی در ایران

پیشینه خاصی نمی­توان برای هنر محیطی در ایران در نظر گرفت. لذا هنرمندانی به مانند مارکو گریگوریان و محسن وزیری مقدم تا قبل از احمد نادعلیان در آثار خود از مواد و متریال‌­های طبیعی استفاده کرده بودند لذا هیچ­گاه هنرمند محیطی معرفی نگردیدند. احمد نادعلیان و فعالیت­های وی بود که در آغاز دهه ۸۰ در شکل گیری این جریان تاثیر مستقیم نهاد.

نمایشگاه‌­های هنر محیطی

تا بدین لحظه که این تحقیق در حال نگارش می‌­باشد* تنها شش نمایشگاه با عنوان هنر محیطی و آثار هنرمندان ایرانی فعال در این عرصه؛ در ایران و خارج از کشور برگزار گردیده است. اولین نمایشگاه با عنوان مروری بر آثار هنرمندان هنر محیطی ایران بوده است که در آبان ماه ۱۳۹۰ در موزه هنرهای معاصر اصفهان برگزار گردید. دومین نمایشگاه با عنوان Wind of Persia (تصوبر ۱) در سال ۱۳۹۱ در مرکز هنری آرکو[۱] در شهر ﺳﺌﻮل با همکاری هنرمندان گروه یاتو کشور کره جنوبی برگزار گردید.

تصویر ۱- نمایشگاه هنر محیطی با عنوان(Wind of Persia) مرکز هنری آرکو- ﺳﺌول، کره جنوبی،۱۳۹۱ (منبع: آرشیو نگارنده)

به فاصله نه چندان زیادی سومین نمایشگاه نیز با عنوان Beyond Limited Spaces مجدداً در کشور کره جنوبی و در مرکز بین المللی هنر در طبیعت گروه یاتو است. چهارمین و پنجمین این نمایشگاه­‌ها که در واقع منجر به هر چه بیشتر معرفی کردن این هنر در ایران گردید، نمایشگاه زمین و زمان یک (تصویر ۲) و دو می‌­باشد که در دی ماه ۱۳۹۱ و ۱۳۹۳در خانه هنرمندان ایران در تهران برگزار گردید. ششمین و آخرین نمایشگاه، با عنوان Living Space در کشور رومانی و در گالری Transylvanian Art Center  در شهر سانتاجورجه با همکاری گروه NAP برگزار گردید.

تصویر ۲ – دومین نمایشگاه گروهی “زمین و زمان”خانه هنرمندان ایران، ۲۴ آذر تا ۳ دی ماه ۱۳۹۳ (منبع: آرشیو نگارنده)

جشنواره ها نیاز اجتماعی بودند

از سال ۱۳۸۲ جشنواره های هنر محیطی با عنوان اجرا و نمایش هنر در طبیعت در روستای پلور راه اندازی شد. از آن سال که اولین جشنواره هنر محیطی در روستای پلور به همت احمد نادعلیان برگزار کردید، تا زمان تدوین این تحقیق بیش از پنجاه جشنواره در ایران و شهرهای مختلف آن برگزار گردیده است. این جشنواره­‌ها را در واقع می‌­توان، ورکشاپ‌­های دانشجویی نیز دانست؛ چرا که اغلب آنها با حضور تعداد بسیار زیادی دانشجو برگزار می‌­شده است. خود این امر و حضور پررنگ دانشجویان در این جشنواره‌­ها نشان از نیاز اجتماعی و فرهنگی می‌­دهد که در یک دهه گذشته موجب این حرکت فرهنگی و هنری شده است. این جشنواره­‌ها با فراهم آوردن فضایی آزاد و ایجاد بستر برای بروز خلاقیت این هنرجویان بدون ممانعت‌­­های آکادمیک، از استقبال خوبی برخوردار گردید. (تصویر ۳)

تصویر ۳ – گروه ۵ باز (۱۳۸۸)، آتش بازی، جزیره هرمز، ایران، عکاس: شهرناز زرکش (منبع: آرشیو نگارنده)

تاسیس مراکز پردیس

تاسیس مرکز بین‌­المللی پردیس توسط احمد نادعلیان در شکل‌گیری جشنواره­‌ها و گسترش هنر محیطی تاثیر فراوانی داشته است.  پردیس یک مرکز هنری بین المللی است که در زمینه‌های مختلفی فعالیت دارد. سه بنا در تهران، پلور (شمال ایران) و جزیره هرمز (جنوب ایران در تنگه هرمز) با هم مرتبط هستند و در زمینه آموزش و نمایش هنر در طبیعت فعال هستند. در واقع این مرکز نقش پایگاهی برای ارتباط این هنرمندان و برنامه‌ریزی‌­های آنان را نیز ایفا کرده است.

گسترش استفاده از اینترنت

« برای بسیاری از هنرمندان ظهور اینترنت به این معنا بود که دیگر کامپیوترها صرفاً ابزارهایی برای دستکاری تصاویر، طراحی دعوتنامه‌­ها برای نمایشگاه‌­ها و برنامه­‌نویسی‌­های غول‌­آسا نیستند. به ناگاه اینترنت تبدیل به دروازه­‌ای برای اجتماع هنرمندان،منتقدان، موزه­‌داران، مجموعه‌­داران و دیگر مشتاقان هنر شد.» (انصاری، ۱۳۸۹: ۳۲)

این تحول در تمامی عرصه­‌های هنری تاثیر گذار بود و در این میان هنر محیطی نیز بی بهره نماند. در واقع می‌­توان گسترش هنر محیطی، بقا و زنده ماندن آن را به عنوان جریانی هنری در دهه ۸۰ شمسی مدیون اینترنت و فضای مجازی دانست. لیکن اینترنت و فضای مجازی نقش جایگزین گالری را ایفا کرد و موجب ادامه یافتن این هنر و زنده ماندن و معرفی آن شد.

«هنر محیطی هم مثل بسیاری از هنرهای دیگر، در روند منطقی خود، ناگزیر از مواجهه با پدیده اینترنت بوده است. شبکه جهانی اینترنت، اکنون به هنرمندان این امکان را می­دهد در فضایی دموکراتیک و هم­یارانه به تعامل و انتقال اطلاعات به یکدیگر بپردازند، فضایی که در ساختارهای سلطه‌­گرا، رقابتی و نهادی مدرنیسم تقریباً هیچ خبری از آن نبود.»  (میرزایی، ۱۳۹۰: ۱۱۹)

جوانی کشور ایران

باید این مهم را در نظر داشت که در هر کشوری یکی از مهمترین شاخص‌­های پیشرفت، جمعیت جوان و پویای آن می­‌باشد. ایران را نیز باید در زمره کشورهایی دانست که جمعیت جوان در آن بسیار بوده و همین امر پیامد بسیاری از مسایل فرهنگی و هنری می­‌باشد. بر اساس سرشماری جمعیت که در سال ۱۳۷۵ انجام شد، نشان می‌­دهد بالاترین میزان متولدین متعلق به گروه سنی ۱۵ تا ۱۹، ۱۰ تا ۱۴ و ۵ تا ۹ سال می‌­باشد. با این احتساب تمامی این افراد از قبل شروع دهه ۸۰ شمسی و تا اواخر آن یا وارد موسسات آموزش عالی شده و یا تحصیلات خود را در مقاطع کارشناسی به اتمام رسانیده‌­اند. این آمار نشان از جمعیت جوانی است که در حال حاضر در کشور ما ایران مشغول به زندگی و فعالیت می‌­باشند.

مسایل فرهنگی، اقلیمی و تنوع زیست محیطی

ایران در نوار کویری کره زمین قرار دارد. همچین رشته کوه­‌های متنوع آن در مقابل بادهای مرطوب قرار گرفته و باعث تغییر آب و هوا و در نتیجه پوشش گیاهی و جانوری متنوعی شده است. دریای کاسپین در شمال و خلیج فارس به این تنوع زیستی کمک شایانی کرده است. باید توجه داشت که همین تنوع زیست محیطی، به گونه‌ه­ا موجب تنوع فرهنگی نیز شده است. اقوام مختلف ایرانی که نقاط مختلف ایران، در شرایط آب و هوایی متفاوت زندگی کرده و هر کدام وابسته به منطقه خود فرهنگ‌­ها و خرده فرهنگ­‌های متفاوتی تشکیل داده‌­اند. انواع آیین‌­ها که وابسته به مناطق خشک و کویری برای بارش باران و یا در مناطق کوهستانی برای حاصلخیزی زمین شکل گرفته است، را می­توان مثال زد. در چنین شرایطی گسترش هنر محیطی و الهام گرفتن هنرمندان از مسایل فرهنگی امری بدیهی می‌­گردد.(تصویر ۴)

تصویر ۴ –  گروه ۵ باز (۱۳۸۷) چهل تکه ، اصفهان، ایران ، عکاس: مینوش زمردی نیا (منبع: آرشیو نگارنده)

آزادی در طبیعت؛ ممیز ناپذیری هنر محیطی

هنر محیطی را می­توان بازگشت انسان مدرن به کهن الگوها دانست. انسان به آرامش و آزادی در طبیعت دست می‌­یابد که در زندگی روزمره و شهری خود ندارد. هنرمند به طبیعت می­‌رود تا حرف­‌هایش را آنطور که طبیعت به وی آزادی عمل می‌­دهد بیان کند. از سویی دیگر، هنگامی که هنرمندی در طبیعت مشغول آفرینش اثری است، در اکثر مواقع مخاطبی وجود ندارد. اصولا کار انجام می‌­گردد و عکس و فیلم آن در نهایت ثبت می‌­شود. لذا هنرمند نگرانی از برخورد ممیزی‌­ها و قوانین رایج نیز ندارد. او آزاد است که کار خود را در نهایت در شبکه­‌های مجازی به انتشار گذارد. دموکراسی که در فضای مجازی است حال به کمک دموکراسی طبیعت آمده است. این هنرمند است که تصمیم می‌­گیرد چه کاری به چه هدفی انجام داده و در انتها، چه مطلبی را انتشار دهد. (تصویر ۵)

تصویر ۵ – عاطفه خاص (۱۳۸۸)، از مجموعه کلاه گیس، جزیره هرمز، ایران، عکاس: شهرناز زرکش (منبع: آرشیو نگارنده)

گروه­های دانشجویی و سپس هنرمندان مستقل

جشنواره­‌های هنر محیطی برگزار شده در ایران بین سال­های ۱۳۸۲ تا ۱۳۹۳ نشان می‌­دهد که بسیاری از این جشنواره‌­ها به میزبانی مرکز بین المللی پردیس بوده است، لذا احمد نادعلیان که بنیان گذار آن می‌­باشد، خود مدرس دانشگاه بوده و در اکثریت این جشنواره‌­ها دانشجوهای وی نیز شرکت داشته‌­اند. در طی دهه  ۸۰ شمسی، به واسطه این فرد و مرکز پردیس نسل‌­های مختلفی از دانشجویان دانشگاه­‌ها توانستند به جریان هنر محیطی ایران بپیوندند. اما این تجربه‌­گری در سطحی وسیع، دلیلی بر ادامه دادن هنر محیطی توسط تمامی این افراد نشد. در نهایت جمعی بیست و چند نفره به صورت مستمر به این هنر ادامه دادند و به صورت هنرمندان مستقلی در این زمینه در آمدند. فراهم نبودن همه امکانات، مشکلات مالی، یکپارچه نبودن هنرمندان، نبودن حامی دولتی و دلایل بسیاری دیگر، موجب شده تا خیلی از افراد نتوانند این هنر را به صورت جدی ادامه دهند.

نتیجه گیری

آنچه که در زمینه هنر محیطی نزدیک به یک دهه اخیر در ایران شکل گرفته است، در واقع به مانند بسیاری از سبک‌­ها و ایسم‌­های هنری، در زمره کالایی وارداتی می‌­باشد که بعد از یک دهه، شکل دیگری به خود گرفته است. همین تغییر روند و خاص شدن آن، مدیون یک مجموعه از علل و عوامل  از جمله بومی شدن این هنر می‌­باشد، که خود ناشی از عوامل تاثیر گذار در شکل گیری آن می‌­باشد و به خصیصه‌­ایی مبدل شده که هنر محیطی ایران را علاوه بر متمایز بودن از تعاریف جهانی، به گونه‌­ایی از نگرش به طبیعت و استفاده‌­ایی متفاوت از آن بدل کرده است. در مجموعه یازده دلیل برای رشد هنر محیطی در یک دهه گذشته بیان شده است. از مهمترین دلایل رشد  هنر محیطی در ایران دههِ ۸۰ می­توان به پیدایش هنر جدید و برپایی نمایشگاه‌­های هنر مفهومی در دهه ۸۰، پیشینه هنر محیطی در میان هنرمندان دیگر رشته و برگزاری بیش از پنجاه جشنواره و همچنین شش نمایشگاه از آثار هنرمندان آن، تاسیس مراکز پردیس، جوان بودن کشور ایران، مسایل فرهنگی و اقلیمی و تنوع زیست محیطی، وجود آزادی در طبیعت، حضور گروه های دانشجویی در جشنواره­‌ها و سپس ظهور هنرمندان مستقل و در نهایت گسترش استفاده از اینترنت در دهه ۸۰، اشاره نمود.

منابع و ماخذ

• پاکباز، روﺋﯿﻦ (۱۳۸۶)، دایره المعارف هنر (نقاشی، پیکره‌­سازی، گرافیک)، تهران، فرهنگ معاصر.
• انصاری، امین (۱۳۸۹)، مقدمه‌­ای بر روایت در هنر رسانه‌­ی جدید، تهران، انتشارات افراز.
• میرزایی، داود (۱۳۹۰)، “بررسی نسبت میان انسان با طبیعت و تکنولوژی در هنر محیطی”، کارشناسی ارشد پژوهش هنر، دانشگاه هنر و معماری، دانشگاه آزاد اسلامی.

*این نوشتار بازه زمانی دهه ۱۳۸۰ هجری شمسی و ۳ سال ابتدایی دهه ۹۰ شمسی را در نظر گرفته است.

[۱] Arko Center