سکوت آنی(اثری از فرانسیس آلیس در بی‌ینال ۲۰۱۵استانبول)
مترجم : سوده عشقی
بین هنر و سیاست همواره پیوندی نظری (به مثابه سوژه یا موضوع) و عملی (به مثابه ابژه یا عین) برقرار بوده است. اساس این فرض در دو رابطه‌ی اصلی قابل پیگیری است که عبارتند از: رابطه‌ی مبتنی بر حمایت و دیگری رابطه‌ی مبتنی بر تقابل. از جمله ویژگی‌های بارز هنر در تقابل با سیاست، شکل‌گیری آن چیزی است که تحت نام هنر اعتراضی معروف است. چنان‌چه هنر به زمینه‌ی نقد معضلات اجتماعی معطوف شود، می‌تواند صریح یا ضمنی باشد و در عین حال می‌تواند موضوعی وسیع یا محدود را هدف گیرد.
ای هاوسمَن شاعر در تعبیر شاعرانه‌ی خود درباره‌ی هنری که در نقد از سیاست است، می‌گوید: «هنر در زمانی آفریده شده است که جهان سقوط می‌کرد«. هنرمند نه در سیاست بلکه در هنر حضور دارد و روح مردم را شکل می‌دهد و با تأثیرات هنری است که می‌تواند، نوع سیاست حکومت‌ها را نیز شکل دهد.
زمانی که کشور ترکیه درگیر اغتشاشات درونی و پریشانی اقتصادی و هم‌چنین اقدامات ضددولتی بود، دوستداران هنر تلاش کردند در بی ینال استانبول با عنوان «آب شور » اندیشه های خود را در فرم‌های متفاوت ارائه کنند .در این دوره از بی‌ینال کل شهر استامبول برای نمایش آثار هنری به کار گرفته شد. مضمون «آب شور» در ابتدا مضحک و ناخوشایند به نظر می‌آمد اما بر اساس مقالات ارائه شده در کاتالوگ نمایشگاه، این عنوان حاکی از موج عظیم اندیشه‌های ناگفته‌ی مردم و تاریخ است که با مفهوم بی‌ینال ۲۰۱۵ ترکیه کاملاً مرتبط می‌شود.
در طول تاریخ بشریت، نمک همیشه از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده و به‌عنوان یک عنصر مراسم مذهبی و عقیدتی مورد استفاده قرار گرفته است و مردم معتقد بودند که می‌تواند بدن و روح را از ناپاکی‌ها و انرژی‌های منفی پاک کند و به خلوص برساند. عنوان «آب شور» نیز در این نمایشگاه به همین منظور استفاده شده است که نشانگر درمان بشریت و طبیعت باشد. بیشتر هنر ارائه شده در بی‌ینال به بی‌رحمی‌های گذشته اشاره دارد و حجم کمی از آن‌ها به اعتقادات سیاسی که در منطقه اتفاق می‌افتد، معطوف شده است. امسال برای اولین بار تمام شهر استامبول با تمامی ساختار معماری‌اش در این نمایشگاه به‌کارگرفته شده است؛ از جمله مکان‌هایی مانند: جزایر دریای مارمارا، مدارس، یتیم‌خانه‌ها، فانوس‌های دریایی و…
محل واقع شدن نمایشگاه‌ها به‌طور برجسته‌ای در تمام شهر پخش شده و فاصله‌ی بین هر کدام از بخش‌های نمایشگاه فرصتی را برای بینندگان فراهم می‌کند تا تأثیر هر کدام از آثار را در خود به نحوی هضم کنند. در این میان سرعت زندگی در مرکز شهر استانبول نیز بخشی از نمایش محسوب می‌شود.
از جمله هنرمندان شرکت‌کننده در بی‌ینال، فرانسیس آلیس است. هنرمندی که سال ۱۹۵۹ در بلژیک متولد شد و در ۱۹۸۶ به مکزیکوسیتی نقل مکان کرد. او به‌عنوان معمار آموزش دید ولی بعد با نگاهی شاعرانه به هنر روی آورد. او به‌خاطر آثاری که به روش‌های مختلفی مستندسازی کرده بسیار شناخته شده است. او در آثارش از ویدئو، نقاشی و طراحی استفاده و آثاری را خلق می‌کند که کیفیتی خواب‌مانند و سورئال دارند. آثار آلیس غالباً هجوآمیز است، او در آثارش از طریق مفاهیم غیرمتعارف پیام خود را به مخاطب منتقل می‌کند.
اثر فرانسیس در بی‌ینال ۲۰۱۵ استانبول به نام «سکوت آنی» داستانی است که در آنی پایتخت قدیمی ارمنستان که هم‌مرز با ترکیه بوده است، اتفاق می‌افتد. در زمان نسل‌کشی ارمنی‌ها در قرن پانزده توسط ترک‌های آسیای میانه، شهر آنی محاصره و غارت می‌شود، در نتیجه مردم مجبور به ترک شهر می‌شوند و سکوت بر آنی حکم‌فرما می‌گردد. بعد از گذشت سالیان دراز، فرانسیس آلیس کاری بهتر از سکوت انجام می‌دهد و ویدئوی او منظره‌ای از دشت آنی را نمایش می‌دهد که باد همانند آوای پرندگان سوت می‌کشد و کودکانی را به نمایش می‌گذارد که نی (دودوک ارمنی) می‌نوازند و قایم‌باشک بازی می‌کنند و آن را به یک شعر افسانه‌ای در مورد آینده و مرثیه‌ای برای گذشته تبدیل می‌کنند. هر دانش‌آموزی که در رشته‌ی موسیقی مقام کسب می‌کند، یک ابزار موسیقی تقلید صدای پرندگان را دریافت کرده و در گوشه‌ای از شهر آنی پرندگان را فرامی‌خواند. بدین ترتیب سکوت شهر با آوای پرندگان تصنعی شکسته و یک ملودی در تمام ارمنستان نواخته می‌شود و تا مرز خستگی‌ناپذیری ادامه می‌یابد، تا همه‌ی پرندگان و زندگی فراموش‌شده‌ی آن‌ها به آنی ۱۰۰۱ کلیسا باز گردد. لذا بعد سالیان دراز محافظه‌کاری که حتی در کلاس‌های درس ترکیه نیز اشاره‌ای به این واقعیت تاریخی نمی‌شود و دستگاه‌های دولتی نیز این نسل‌کشی را به رسمیت نشناخته‌اند، هنر توانست این داستان قدیمی و سیاست حاکمه در طول تاریخ، که در پی نابودی میراث تاریخی و فرهنگی ارامنه بوده و سعی در پاکسازی هویت تأثیرگذار آنان در ترکیه داشته است، را تغییر دهد. هنر توانست در غالب الگوهای فرم‌های اندیشه در طول موجی از یک ساختار پیچیده‌ی انتقال ارزش‌ها در جهت پاکسازی از کلیه‌ی اغتشاشات سیاسی و بحران‌های تاریخی گام بردارد و با به‌کارگیری چهره‌ی پرنشاط کنونی شهر استانبول و نسخه‌ی معاصر از ارزش‌های یک زیست مطلوب و پالایش‌یافته اعتراضی به تعصبات نادرست میراث عثمانی باشد. این‌بار دانش‌آموزان نه تنها از سرگذشت آنی آگاه می‌شوند بلکه با نواختن دودوک‌ها تقدیر تاریخی آنی را به‌شکلی که عالم فراموش شده‌اش را باز ستانند؛ فرا می‌خوانند.
فرانسیس آلیس در برخورد با شرایط مختلف آن‌ها را به دنیای شخصی خود اضافه کرده است. او با فرهنگ غیرغربی به‌صورت کنجکاوانه و شاعرانه و بیانی قدرتمند باعث می‌شود کارهایش تأثیری استثنایی داشته باشند که قبل از هر چیز دال بر سیاست باشد. در واقع او شعر و سیاست را به نمایش می‌گذارد و نگرانی‌های اجتماعی و سیاسی را با بازی‌های کودکانه و مدهوشی، که در این شوق کودکانه است، در هم می‌آمیزد و تجاربی را در اختیار مخاطب قرار می‌دهد تا خودش تفسیر پروژه را به عهده بگیرد.
آلیس در ۱۹۸۹ اجراهای خیابانی خود را آغاز کرد و در محله‌های مکزیکوسیتی همانند ولگردها پرسه می‌زد و با حومه‌ی شهر آشنا می‌شد و به‌صورت محتاطانه‌ای توجه دیگران را به عملکرد خویش جلب می‌کرد.
در ۱۹۹۴ به‌صورت تعمدی و آگاهانه شروع به اجرای آثارش کرد. سال ۱۹۹۵، در مکزیکوسیتی اثری اجرا کرد، او در حالی که بلوز پشمی‌اش شکافته می‌شد، در شهر پرسه می‌زد و ردپایی با نخ آبی‌رنگ لباسش به‌جا می‌گذاشت. همان سال در اثر «رخنه» که در شهر سائوپائولو اجرا کرد، با یک قوطی رنگ آبی که در حال چکیدن بود پرسه می‌زد و در سال ۲۰۰۴ همین کار را با جریان خشنی از رنگ سبز در شهر اورشلیم که در سال ۱۹۴۸ خط مرزی اسرائیل و اردن بوده انجام داد.
به‌عنوان مهم‌ترین اثر پوچ‌گرایانه‌ی وی می‌توان به «تناقض عادت» به معنی «چیزی که چیز دیگری را پوچ می‌کند» در سال۱۹۹۷ اشاره کرد. در این اثر او یک تکه یخ بزرگ را در خیابان‌های مکزکوسیتی به دنبال خود می‌کشد تا کاملاً ذوب و ناپدید شود. این تمایل او به پوچی و ناتمامی آثارش ریشه در نحوه‌ی پرورش او در بلژیک و تمایلات خاص فرهنگی به سورئالیسم دارد. به گفته‌ی خودش کودکی و جوانی آرامی را در حومه‌ی خالی از سکنه‌ی بلژیک گذرانده است و هیچ اتفاق خاصی را از آن دوران به‌خاطر ندارد. در آن دوران وی به خصوصیات هیومنیستیک علاقه‌مند بود و بعد از مطالعاتی در زمینه‌ی معماری به هنر روی آورد زیرا معتقد بود که هنر به او آزادی بیشتری می‌دهد تا فی‌البداهه فکر کند. به این اعتقاد داشت که:«هر چیزی می‌تواند بخشی از اثر من باشد و ابزار کارم از همه چیز تا هیچ چیز می‌تواند تغییر کند.»
آلیس از مخاطبانش انتظار ندارد الزاماً جنبه‌های سیاسی، عاطفی و داستانی آثارش را درک کنند و معتقد است همه چیز در نوع تفسیر اثر است، در نتیجه یک ارتباط دقیق هرگز ممکن نیست و این ساختار هیچ‌وقت کامل نخواهد بود.
هنر او به‌عنوان یک ابزار فرهنگی برای انتقال به نسل‌های بعد و درون‌سازی در بستر جامعه، درگیر تاریخ و سیاست، هم هست و هم نیست. با وارد شدن در تعریف یک رسانه، اتفاقات تاریخی را به جامعه‌ی معاصر وصل می‌کند و منجر به تکنولوژیک‌شدن هرچه بیشتر هنر به‌عنوان یک پیام رسان و نه شکل از پیش تعریف‌شده‌ی آن شده است. در این میان هنر در سیر تاریخی خود برنامه‌ریزی شده است و به قول هربرت مارکوزه: «هنر می‌بایست توان به نمایش گذاشتن افق آزادی را داشته باشد، به این معنی هر کار هنری اصیل انقلابی است. یعنی بر هم زننده‌ی ادراک و فهم ما از جهان، ادعانامه‌ای علیه واقعیت مستقر و پابرجا و تجلی تصویر آزادی است».
منابع:
-رایان مایکل، (زمستان۱۳۷۳)، نقد سیاسی، ترجمه‌ی حسینعلی نوذری، ارغنون، تهران، صص ۲۱۵-۲۳۹
– مقاله هنر و سیاست ،قزلسفلی محمد ، (۱۳۸۲)، پژوهش‌نامه‌ی علوم انسانی و اجتماعی، سال سوم، شماره ۱۰ و ۹
http://www.artnews.com/2013/07/15/architect-of-the-absurd/
http://exploregram.com/new-film-by-francis-alys-the-silence-of-ani-on-view-at
http://www.frieze.com/issue/review/francis-alys/
http://www.sleek-mag.com/showroom/2015/09/the-14th-istanbul-biennial-a-call-to-discussion-amid-turmoil/
