خط تسمه ایی به قلم منصور خانکه

خط تسمه ایی

نویسنده : منصور خانکه

۱-این خط (که برای نام آن، بنده پیشنهاد «خط تسمه­ای» را می­دهم) دارای چند ویژگی مهم است مانند:

•             متن­هایی (عموماً اسلامی و بعضاً مربوط به سایر ادیان مانند درِ ورودی کنیسه­ی حیّم تهران) را شامل می­شود که با تسمه­ی فلزی (flat bar) و با خم­کاری و جوش­کاری دستی (آهنگری غیرصنعتی) به دو شکل مشبک و غیرمشبک و به صورت یک خطی یا دو                خطی، که یک طرفِ خط، یک تسمه و سمت دیگر آن، تسمه­ی دیگری قرار دارد و وسط خطوط باز است، ساخته می­شوند.
•           عموماً بر درِ آهنی ورودی منزل و مسجد و مرقد و گورستان و حسینیه و گرمابه و زورخانه بکار رفته و بکار می­رود.
• در ایران در قالب­های نستعلیق، ثلث و نسخ یا نزدیک به این قالب­ها یا سایر قالب­ها (طراحی شخصی و سلیقه­ای) و با ترکیب­بندی­های ساده تا پیچیده و درهم تنیده دیده شده است.

۲- جستجوهای اینترنتی حدوداً ۴۰ ساعته­ برای یافتن عکس­های خط تسمه­ای یا مطالب مرتبط با آن، و با عنوان­های جورواجور، این آورده­ها را داشته است:

•     سردرگمی در مورد نام موضوعی که می­خواهی جستجو کنی.
• عکس­های درشت از این خط­ها بندرت در اینترنت وجود دارد. ضمن آن­که از این تعداد اندک عکس، باز تعداد اندک­تری یافت می­شوند که وضوح مناسبی داشته باشند و تار نباشند.
• در معرفی مسجدی یا زیارتگاهی که این نوع خط بر در یا پنجره­ای از آن­ها دیده می­شود، به نظر می­رسد که عموماً وبسایت­های مختلف از روی دست هم کپی کرده­اند و عکس­های معمولی وبسایت اولی یا عکاس اولی را بازنشر کرده­اند!
•       متأسفانه در معرفی مکان­های مرتبط، عموماً به این خط­ها توجه کمی شده است: یا عکس کج و کوله و تاری از آن­ها در وبسایت­ها هست یا اصلاً عکسی نیست. و تو تصادفی، یا از طریق عکسی که دوستی در دسترس گذاشته و/یا بعضاً وبسایت خارجی فهمیده­           ای که در چنین جایی چنین اثری وجود دارد.
•      عموماً این آثار صنعتی- هنری، خاص ایران است ولی برای نمونه، بر روی درهای برخی کنیسه­ها در کشوری دیگر نیز دیده می­شود.

این قبیل آثار، عموماً فاقد امضاء هستند و بندرت دارای تاریخ.

۳-کیفیت اجرا

• کیفیت اجرا به مهارت آهنگری در جوش­کاری و خم­کاری و دانش خوشنویسی و ابزار و سفارش­دهنده و احتمالاً مبلغ سفارش برگردد. در هر صورت به­دلیل محدودیت­های مختلف از جمله محدودیتی که خود مواد (تسمه­ی فلزی) ایجاد می­کند، یا سختیِ عملیاتِ خم­کاریِ دستیِ تسمه­ی فلزی و با توجه به عواملی که یاد شد، نمونه­ای از خط تسمه­ای که خیلی نزدیک به ضوابط مرسوم هر کدام از خط­های نستعلیق و نسخ و ثلث اجرا شده باشد، بنده ندیده­ام. که به نظر من این موضوع به معنای نازیبایی و عدم نوآوری در این آثار نیست. اگر برخی از خط­های تسمه­ای را بر اساس چند معیار مانند کیفیتِ عملیاتِ خم­کاری یا ترکیب­بندی به­گزین کنیم، می­بینیم که آهنگر، چطور آهن سخت را با دقت و حوصله و فکر تبدیل به فُرمی کرده است پُر از انحنای دلپذیر و باز چطور آن­ها را در یک ترکیب­بندی حساب شده و چشم­نواز نشانده است. ضمن آن­که مسئله­ی مهم اتصال فُرم­ها (حروف و کلمات) را به هم و به کادری که آن­ها را احاطه کرده، به­شکلی که این اتصالات خیلی به چشم نیایند و توی ذوق ببینده نخورد، نیز به خوبی حل کرده است. در خط تسمه­ای که عکس آن در پایین آمده، و مربوط به مسجد جامع همدان است، (تقریباً) از قطعه­ای به غیر از کلمه­ها و اِعراب به عنوان اتصال­دهنده استفاده نشده و کلمه­ها و اِعراب­گذاری­ها به هم­دیگر به­گونه­ای متصل شده­اند که احتمالاً کُل نوشته (به­غیر از چند مورد استثناء)، ابتدا پیش­مونتاژ شده (یک­پارچه و یک­تکه شده) و بعد به کادر مربوطه، جوش شده است. در این طراحی فشرده، یکی از نکات بسیار مهم آن است که برغم ویژگی یادشده، شکل نستعلیقی حروف، ترتیب کلمه­ها و جانمایی نقطه­ها و اِعراب­گذاری­ها و خوانایی متن، نیز به شکل درخشانی حفظ شده است! سه نمونه­ی دیگر از خلاقیت­های ظریف ولی مهم در این اثر عبارتند از:
•  جسارت طراح و مجری اثر در استفاده از فقط یک نقطه­ی اتصال برای برخی از حروف و اِعراب­گذاری­ها: «الف» چسبیده به لامِ اولین «لا» ؛ «ضمه­» ی کلمه­ی «اللهُ» ؛ ۴ فتحه­ی آمده در بالای حرف «یاء» مربوط به «حصنی» ؛ «الف» کلمه­ی «عذابی»؛
• ریخت اتصال فضای خالی داخل کاف از کلمه­ی «کلمه» به کلمه­ی مذکور؛
• فُرمِ سمت راست در شروع عدد ۱ نستعلیق در ۱۳۳۹ که نقش اتصال­دهنده را به عددِ بعدی ایفا کرده است یا شروع کلمه­ی «شمسی» که در نگاه اول، تصور می­کنیم اولین دندانه­ی شین است، ولی جزء اضافی است که این کلمه را به کادر متصل می­کند.

آفرین نه، صدها آفرین.

در پایان این بخش اضافه کنم که بهتر است این آثار را ببینیم و لذت ببریم؛ بدیهی است که افرادی که به حکم وظیفه­ی تخصصی یا علاقه، می­خواهند این نوع آثار را ارزیابی کیفی نمایند، به نظرم توجه به تمام جنبه­های ساخت سنتی خط­های تسمه­ای، که در بالا نیز به                برخی از آن­ها اشاره شد، ضروری است.

۴-برخی از مکان­های دارای این آثار (صرف نظر از کمیت و کیفیت خط­های تسمه­ای اجرا شده) که عکس آن­ها عموماً در اینترنت قابل دسترسی است:

• شیراز: مسجد جامع عتیق
• همدان: مسجد جامع
• اراک: مسجد آقاسلطان؛ مسجد هزاوه­ئی­ها
• قم: کتابخانه­ی آیت‌الله بروجردی؛ مدرسه­ی علمیه­ی معصومیه
• مشهد: مسجد ظاهراً تخریب شده­ی تاریخی صاحب الزمان؛ حسینه قنادها؛ حمّام حاجی ابراهیم
• سیرجان: مسجدالنبی؛ مسجد کلاه مال‌ها
• رباط کریم: امام­زاده عماد
• تهران: گورستان ظهیرالدوله؛ مسجد حاج شیخ عیسی لواسانی
• گلپایگان: مسجد ارباب
• قزوین: مسجد پنجه علی
• آران و بیدگل: حسینیه­ی باغ علوی؛ مسجد محسنی؛ مسجد صاحب­الزمان؛ حسینیه­ی یزدان
• کاشان: حسینیه درب باغ
• سمنان: امامزاده علی بن جعفر و مسجد ولیعصر (ذکر شده در مصاحبه با آقای ابراهیم قدس­پور)
• گرگان: مسجد جامع امام اعظم ابوحنیفه

۵-نام دو تن از استادکاران خط تسمه­ای

• استاد محمد بیدگلی
•  استاد ابراهیم قدس­ پور

مسجد عتیق شیراز

مسجد آقاسلطان اراک (دو دیتیل از دو پنجره)

حمّام حاجی ابراهیم مشهد

کنیسه ­ی حیّم تهران