گربه در هنر غرب و ایران
فرانک فریدونی
گربه در هنر غرب و ایران
فرانک فریدونی
گربهها برای قرنها در آثار مجسمه سازی، نقاشیها و حتی طراحیهای گرافیکی مدرنتر، به شکل ملموسی حضور داشته اند. در اینجا قصد داریم نقش گربه را در تاریخ هنر بررسیکنیم، و توجه ویژهای به ژانرها و دوره هایی داشته باشیم که به نظر میرسد گربه ها را به طور خاص سوژۀ خلق آثار هنری قرار دادهاند.
گربه در مقبره های مصر باستان
در طول تاریخ هنر، هیچ گروهی مانند مصریان باستان گربه سانان را به خوبی نشان نداده است. گربه مقدسترین حیوان در میان تمام حیوانات مقدس مصر باستان بود.در حالی که بیشتر حیوانات فقط در بخشهای خاصی از سرزمین مصرمورد پرستش قرار میگرفتند، گربهها همسان با فرعونهای مقدس دارای منزلت بودند. بیش از ۳۰۰۰ سال، گربهها جایگاه قابل توجهی در امور اجتماعی و مذهبی مصر باستان داشتند.خدایان گوناگونی از جمله مفدت، باستت و سخمت با خصوصیات ظاهری گربه سانان به تجسم در آمدهاند و به نمادی برای مفاهیمی چون عدالت، باروری و قدرت تبدیل شده بودند. توانایی گربهها در نابود کردن مارهای سمی و محافظت از فرعون، تحسین بسیاری را به همراه داشت.امروزه بقایایی از گربه های مومیایی شده در میان وسایل تدفین باستانی یافت شده است و بخش زیادی از این گربه های مومیایی شده اکنون در موزۀ شرم الشیخ مصر نگهداری میشوند.
گربه در نقاشی های چینی
در چین گربههای اهلی همواره به دلیل مهارتهایی چون تعقیب کردن موجودات موذی و کمک در کنترل آفات تحسین شدهاند.گربهها هزاران سال است که به عنوان حیوان خانگی در چین نگهداری میشوند. بنابراین، در بیشتر هنرهای چینی، معمولاً گربههای خانگی در بهترین شرایط مورد انتظار از گربه تصویر میگردند: شکار حیوانات کوچک، کاوش در اطرافشان، یا حلقه زدن برای چرت زدن.
گربه در هنر غرب و ایران
گربه در هنر مدرن
هنرمندان مدرن گربهها را با دیدگاههای متفاوتی در آثار خود تصویر کرده یا ساختهاند.برخی از هنرمندان برای گربه جایگاه انسانی قائل شدهاند و یا آنها را در موقعیتها و مناسبات انسانی فرض کردهاند.برخی گربه را از دیدگاه زیباییشناختی به تصویر کشیدهاند و هنرمندان دیگری نیز تلاش نموده اند تا غرایز و نقش گربه در زندگی انسان را در کارهای هنری خود منعکس کنند.در نقاشی (آرایشگاه با میمونها و گربهها، آبراهام تنیرز (۷۰-۱۶۲۹)، میمونها و گربهها نقشهای انسانی را بازی میکنند. گربهها مانند استادان روی صندلی نشستهاند و میمونها وظیفۀ آرایشگری را برای گربهها انجام میدهند.
گربه در حال بلعیدن پرنده، پابلو پیکاسو (۱۹۳۹)؛ در این نقاشی، گربه در حال بلعیدن پرنده است و خشم در چهرۀ گربه دیده میشود. پیکاسو در این اثر خشونت ناشی از جنگ داخلی اسپانیا را انعکاس داده است.
آقا و خانم کلارک و پرسی، دیوید هاکنی (۱۹۷۰-۱۹۷۱)؛ هاکنی این تابلو را مدت کوتاهی پس از ازدواج این زوج خلق کرد.این زوج پس از ازدواج با یکدیگر دچار مشکل میشوند. این نقاشی مملو از نمادگرایی است و پرسی (گربه) بخش مهمی از آن است. همانطور که او از پنجره بیرون را نگاه میکند. گویی گاهی اوقات تنها چیزی که نیاز دارید اضافه کردن یک گربه برای صحبت کردن در مورد روابط است.!
گربه در هنر اسلامی
امروزه، هر بازدید کنندهای از جهان اسلام از وجود گربههای بی شمار در خیابانهای قاهره، استانبول، دمشق و بسیاری از شهرهای دیگر آگاه است.در این شهرها گاهی گربهها در مساجد نیز دیده میشوند مانند گربۀ معروف ایاصوفیه در استانبول! و در آنجا با خوشحالی از آنها استقبال میشود نه تنها به این دلیل که موشها را دور نگه میدارند بلکه گربه در میان مسلمانان بسیار رایج بوده است.به نظر میرسد که اعراب از همان روزهای اول گربه را به عنوان حیوان خانگی نگهداری میکردند. گربهها نه تنها به خاطر زیبایی یا ظرافت، بلکه به خاطر اهداف عملیشان نیز مورد محبت قرار گرفتند. علمای مسلمان برای گربههای خود قصیده مینوشتند، زیرا از کتابهای گرانبهایشان در برابر حمله حیواناتی مانند موش محافظت میکردند.گربهها در هنر اسلامی شهرت داشتند. نقاشان مسلمان، به ویژه خوشنویسان، از قلم موهایی استفاده میکردند که ترجیحاً از موی گربههای مو بلندی که برای این منظور پرورش داده میشدند و برای بکار بردن رنگ های مات و جوهر مانند مورد استفاده قرار می گرفتند.
نمونههایی از هنر اسلامی که گربهها را به تصویر میکشد در ادامه میآید:
گربه در هنر غرب و ایران
گربه در هنر ایرانی
تا قبل از اواخر دورۀ ساسانی از گربهها در متون ادبی فارسی ذکری به میان نیامده بود. اما به هر روی گربه از پیشتر شناخته شده بود، از آن جهت که پارتیان گربه ایرانی موبلند پرورش میداند و آنها را صادر میکردند. دمبک در گمانه زنیهایی برای بازسازی تاریخِ گربۀ ایرانی معتقد است که کمبوجیه نژادی از گربه را از مصر به پارس آورد که بعدها به صورت گربۀ خزدار (موبلند) ایرانی درآمد. تجسم گربه در هنر ایران تا قبل از دورۀ قاجار کمتر مسبوق به سابقه بوده است.در یک نقاشی موسوم به مجلس لیلی و مجنون به رقم محمد زمان مربوط به دوران زندیه، شخصیتهای اصلی به حالت نشسته رو به روی هم بر روی زمینی باز و گسترده تصویر شدهاند. در این نقاشی ترکیبی از فضاسازی با استفاده از پرسپکتیو خطی و جوی به روش نقاشیهای رنسانسی و ساحت پردازی به شیوۀ نقاشیهای ایرانی مشاهده میشود. کوهها و چادرها و آسمان نیمه ابری در دور دستها، درختهای نخل و لیلی و مجنون در مرکز صفحه قرار دارند. در قسمت یک سوم جلویی نقاشی گیاهان و حیوانات وحشی و اهلی ترسیم شدهاند که نگاه هر کدام به سویی خارج از کادر دوخته شده. در این میان گربهای سیاه و سفید با طراحی منسجم و فرم فیگوراتیو نرم و مدور در مرکز حیوانات دیگر به تصویر در آمده است. در این نقاشی تنها نگاه گربه تقریبا در داخل کادر قرار دارد.
از دوران قاجار به وجه مشخص سفالینههایی به شکل گربه موجود میباشد. همچنین در نقاشیهای آن سلسله نیز به دفعات نقش کردن گربه دیده شده است.
گربه در نقاشیهای قاجاری
از بررسی برخی نقاشیهای قاجاریه این طور به نظر میرسد که گربهها در آن دوره جایگاه خوبی در همزیستی و زندگی روزمرۀ انسانها داشتهاند. در این نقاشیها در اغلب موارد گربه در پایین و سمت راست تصویر نقاشی شده است. در بیشتر نقاشیهایی که در آن گربه وجود دارد، گربهها را میتوان در صحنههای سرگرم کننده، مانند بزم موسیقی و رقص، در کنار نوازندهها و رقصندهها دید و یا کنار سفرۀ غذا یا نوازش در آغوش زنی زیبا. به نظر میرسد موقعیت گربه در این نقاشیها با حواس غریزی مانند نوازش، نیاز به غذا و بازی و سرگرمی گربهها خلاصه میشود. به عبارتی دیگر گربه دقیقا در نقش ذاتی و حقیقی خودش در این نقاشیها تصویر شده است.
گربه در دنیای مجازی
گربه در دنیای مجازی نیز جلوههای جالبی دارد. گربهها علاوه برتوانایی جذب طرفداران زیادی در دنیای مجازی، بسیاری از هنرمندان را نیز برای خلق آثار هنری تحت تأثیر زیبایی خیره کننده شان ترغیب میکنند. خانم گربه (اسموتی) در نیوزلند زندگی میکند. او به خاطر رنگ چشمهایش در اینستاگرام معروف شده و حتی در روزنامههای آلمانی و هلندی نیز مطالبی دربارۀ او به همراه عکسهایش منتشر شده است. برخی از نقاشان نیز تحت تأثیر زیبایی اسموتی، اسموتی با چشمان زمردی را نقاشی کردهاند.!
