لارا لتینسکی[۱]، پیتر گرینِوِی[۲]، مارینا آبراموویچ و به یاد آوردن میرایی(بهاره سعیدزاده)

طبیعت بی­جان یا طبیعت مرده اغلب سوژه­هایی فاقد حیات و حرکت را به تصویر می­کشد. چیزهایی روزمره اعم از طبیعی (مواد غذایی، گل، حیوانات مرده، گیاهان، سنگ، صدف و …) و یا ساخته­ی انسان (لیوان، کتاب، گلدان، جواهرات و چیزهای زینتی، سکه، پیپ و …). این اشیاء با وجود بی­جانی در زندگی انسان از جایگاه و ارزش مادی بالایی برخودارند و رجوع انسان را برای بهره­مندی از خود انتظار می­کشند. بخش اصلی آثار عکاسی لارا ال. لتینسکی، عکاس معاصر کانادایی (متولد ۱۹۶۲) و استاد دانشگاه شیکاگو، در ژانر طبیعت بی­جان طبقه­بندی می­شوند؛ او که بسیار تحت تأثیر نقاشی­های طبیعت بی­جان هلندی-فلاندری و ایتالیایی مربوط به سده­ی هفدهم بوده است، در عکس­های خود نگاهی انتقادی به مادی­گرایی جاری و ساری در اجتماع و فرهنگ دارد.

طبیعت بی­جان­های لتینسکی حضور انسان را نه برای بهره­مندی از خود که برای دور ریخته شدن، انتظار می­کشند. عناصر این طبیعت بی­جان­ها­ چیزهای جزئی فراموش شده­ای چون کاغذ بسته­بندی، ظروف یک بار مصرف استفاده شده، فنجان­های پلاستیکی، قوطی­های خالی، در بطری، ته­مانده­ و تکه­های غذا، گیلاس­های نوشیدنی نیم خورده­­ی دارای لکه­ی رژ لب و بدلیجات کم ارزش رها شده، هستند که بر روی رومیزی­های سپید، در اتاق­هایی سپید قرار دارند. در این اتاق­های سپید، رنگ سپید رومیزی و جنس آن که از پارچه­ی کتان ساده است ،می­تواند یادآور ملحفه­ی بیمارستان باشد، و از میزها تخت­هایی را بسازد که بدن­هایی پاره پاره بر آن در انتظار مرگ می­کشند. بدن­هایی که در عین تازگی و جوانی، دیگر مطلوب و لذّت­بخش نیستند. در این اتاق­های سپید و بر این تخت­های سپید، آن­ها به عروسانی رها شده می­مانند که پس از کامیابی مردی، دیگر برای او مطلوب و خواستنی نیستند. این پسماندهای لذّت و بهره­مندی­های انسانی گذر از تازگی به تباهی، انگیزندگی به دفع و طرد، و نظم به بی­نظمی را بازنمایی می­کنند.

در مجموعه­های «صبح و مالیخولیا»[۳] (حدود ۱۹۹۷-۲۰۰۱) و «آیا به یاد داشتم فراموش کرده­ام» (حدود ۲۰۰۲-۲۰۰۴) لتینسکی گویی بقایای یک مهمانی را که شب گذشته در جریان بوده است ،قاب گرفته است. عنوان مجموعه­ی «صبح و مالیخولیا» (در زبان انگلیسی) اشاره به مقاله­ای از زیگموند فروید با نام «سوگواری و مالیخولیا»[۴] دارد که در آن فروید به واکنش انسان در برابر از دست دادن ،پرداخته است. عنوان «آیا به یاد داشتم فراموش کرده­ام» نیز اشاره به جمله­ای از سنت آگوستین درباره­ی حافظه دارد: «هرگز کسی نمی­تواند بگوید به یاد نداشتم، فراموش کرده­ام.»

مجموعه­ی «جایی، جایی»[۵] (حدود ۲۰۰۵) نیز به همین فضاهای خانگی ترک شده­ می­پردازد و مجموعه­ی «فرم بیمار و پوچی پُر»[۶] (۲۰۱۰-۲۰۱۱) به اشیاء بیمارگونه و فضای تهی­ که همانند غالب آثار لتینسکی بیشتر قاب را به خود اختصاص می­دهد.

عکس­های لتینسکی را می­توان متعلّق به زیرژانری از طبیعت بی­جان با عنوان Vanitas[۷] دانست. گل، جمجمه و ساعت شنی در اثری مربوط به سال ۱۶۷۱ از فیلیپ دو شامپنی[۸] تازگی، تباهی و چرخه­ی حیات را در قالب موتیف «به یاد آر میرایی»[۹] بازنمایی می­کنند.

گل چیده شده که در گلدانی در آب قرار گرفته ،دیگر زایندگی ندارد و در مسیر پژمردن است از این رو در عین تازگی، میرایی را تداعی می­کند. زمان همه چیز را می­خورد و این چرخه ادامه می­یابد. این چرخه در زندگی مصرفی روزمره نیز بسیار پررنگ و برجسته است. خوردن و خورده شدن بخش جدایی­ناپذیر زندگی همه­ی موجودات است و از دفع و مرگ گریزی نیست. انسان­نمایی اشیا ء و  پسماند خوراکی­ها در تعدادی از عکس­های لتینسکی همذات­پنداری با آن­ها را تقویت می­کند: «خون» ِ انار بر رومیزی سپید در کنار چاقوی برنده، «چشم» ِ هسته­ی دو نیم شده­ی هلو جدا از بدن، رویارویی ظروف و ته­مانده­ی خوراکی­ها، حتی دو نیمه­ و یا تکه­های یک میوه با هم… . جالب توجه است که در بسیاری از عکس­های لتینسکی عناصر با نزدیک شدن به لبه­های میز تمایلی آگاهانه به سقوط را نمایان می­کنند، سقوطی تداعی کننده­ی عمل خودکشی که نیستی آن­ها را تسریع می­بخشد. بدین­ترتیب می­توان شکلی از آگاهی را در عین بی­جانی در این عناصر شاهد بود.

پیتر گرینوی، کارگردان انگلیسی متولد ۱۹۴۲، نیز بسیار تحت  تأثیر طبیعت بی­جان­های هلندی سده­ی هفدهمی است. در فیلم «آشپز، دزد، همسرش و عاشقش» (۱۹۸۹) گرینوی بر موضوع غذا و خوردن در جامعه­ی مصرفی­ که قیمت همه چیز را می­داند، ولی ارزش چیزی را نمی­داند و در آن مردی اهل مطالعه بهره­مندی کم­تری از زندگی نسبت به یک قلدر خلافکار دارد، متمرکز است. داستان فیلم در رستورانی فرانسوی به نام  Le Hollandais می­گذرد که کپی بزرگی از نقاشی  پرتره­ی گروهی «ضیافت شام افسران شبه­نظامی سنت جورج در ۱۶۱۶» اثر نقاش پرتره­ی هلندی فرانس هال[۱۰]  را بر دیوار سالن غذاخوری­اش دارد. این پرتره­ی گروهی را که اسپیکا (شخصیت «دزد» عنوان فیلم) به همراه دار و دسته­اش در برابر آن غذا می­خورند، می­توان استعاره­ای با تأکید دوچندان از جوامع مصرفی دانست که با لباس و کلاه و عنوان و لقب می­کوشد زشتی­ و دهشتناکی طبیعت خود را پنهان کنند.  همانند نقاشی­های طبیعت بی­جان ،در قاب­های این فیلم نیز خوراکی­ها و ظروف در پیش­زمینه قرار دارند و داستان و گفتگو در پس­زمینه ، جریان دارد. تقابل و آمیزش ماده و معنا و تبدیل آن­ها به یکدیگر در این فیلم همانند عکس­های لتینسکی شایان توجّه است. انسان نمایی در طبیعت بی­جان­های لتینسکی با اشاره به چشم، خون، آسیب­پذیری و نمودهایی از آگاهی که پیش­تر به آن­ها اشاره شد و درآمیزی شخصیت­های اندیشنده­ی فیلم گرینوی با یکدیگر در میان حیوانات مرده­ای که کاربرد غذایی دارند و در پایان کشته و خورده شدن شخصیت «عاشق»  و این که نوچه­های «دزد» ،او را قبل از کشتن مجبور به خوردن کتاب­هایش کرده بودند، این آمیزش و جابه­­جا شدگی ماده و معنا را در بستر موتیف «به­ یادآر میرایی» و گونه­ی هنری Vanitas پررنگ­تر می­سازد.

به یادآوری میرایی در کارهای مارینا آبراموویچ، پرفرمنس آرتیست متولد ۱۹۴۶، مشهور به مادربزرگ هنر پرفرمنس، نیز جایگاه ویژه­ای دارد. آبراموویچ که در پایان مانیفست هنری خودش خاطر نشان کرده که «یک هنرمند باید آگاهانه و بی هراس بمیرد»، و «مراسم تدفین آخرین اثر هنرمند پیش از رفتنش است.»، در برخی کارهایش به همین مضمون خوراک شدن بدن و بدل شدن آن به شیئی در اختیار دیگران پرداخته است؛ بدنی که با مواد غذایی و سایر اشیاء صحنه یکی می­شود، به مصرف می­رسد و تاریخش سپری می­گردد.

در پرفرمنسی در موزه­ی هنرهای معاصر لس آنجلس در میان تعداد زیادی ظرف غذا و نوشیدنی و انبوهی مخاطب باروپوش های سپید بر تن ،که یادآور پزشکان و همینطور مأمورین کنترل کیفیت مواد [غذایی] هستند، پرفرمنس آرتیست­هایی با سرهای از زیر برآمده در میزهای غذا، خوراک شدگی بدن را اجرا کردند. در این پرفرمنس، که آبراموویچ برهنه و دراز کشیده روی میز در حالی­که اسکلتی پلاستیکی روی بدنش بود، حضور داشت.کیکی با اندازه­ی طبیعی بدن آبراموویچ که پس از خواندن مانیفست هنری او، اجرا کنندگان برگه های مانیفست را به اطراف انداختند و توسط شرکت کنندگان خورده شد.

اسکلت، بدن، غذا، میرایی، جامعه­ی مصرفی و گذر زمانی که همه چیز را می­خورد و تنها طعم و یا لکه­ای بر سپیدی خاطره­اش به جا می­گذارد، پیوند دهنده­ی همه­ی این نگاه­های مختلف به «به یادآوری میرایی» است.

۱Laura Letinsky

۲Peter Greenaway

۳Morning and Melancholia

۴Mourning and Melancholia

۵Somewhere, Somewhere

[۶] Ill Form & Void Full

[۷] Vanitas ژانری از هنر سمبلیک است که بیشتر با نقاشی­های طبیعت بی­جان هلندی-فلاندری سده­های ۱۶ و ۱۷ میلادی مرتبط دانسته شده است، هر چند که در دیگر کشورها و دوره­ها نیز می­توان آن را یافت. واژه­ی لاتینی که این ژانر عنوان خود را از آن می­گیرد، به معنای «پوچی و بی­حاصلی» است، و به بی­معنایی زندگی زمینی و طبیعت گذرای هر آن­چه در دنیاست اشاره دارد. موتیف Memento Mori (به یادآر میرایی) با عناصری اشاره کننده به زمان (با گنجاندن نوعی ساعت، مثل ساعت شنی، جیبی، ساعت­های بزرگ رومیزی و غیره)، مرگ (با نشان دادن جمجمه و حیواناتی مرده) و تازگی و میرایی (با عناصری چون گل­­هایی چیده شده در آب و میوه­)، از موتیف­های تکرار شونده­ی ژانر Vanitas است.

۸  Philip de Champaigne

۹Memento mori

۱۰  Frans Hal