طراحی (از اسکیسهای سریع گرفته تا آثار تکمیلیافته) مدتهای مدیدی در مقایسه با نقاشی رنگ و روغن دستکم گرفته شده بود، و این نقاشیها بودند که در سرتیتر اخبار هنری قرار گرفته و قیمت بیشتری داشتند. اما خطوط و جنس طراحی چه با گچ، جوهر یا گرافیت، ارتباط نزدیکتری با حرکات ظریف دست هنرمند، نسبت به قلممو، دارند. قلم فلزیها قلمهای نوکتیزی هستند که نوک آنها معمولاً از نقره، طلا، سرب، یا از فلزات دیگر است. این قلمها روی سطوح سفید یا رنگی خطوط زیبای مواجی را تولید میکنند، که بسته به جنس فلز و همچنین جنس زمینه کدر شده و در طول زمان رنگ عوض میکنند.
این طراحیها تا مدتهای زیادی سوءتفاهم ایجاد میکردند. برخی آنها را با جوهر یا گرافیت اشتباه میگرفتند (گرچه بعضی از آثار از مدیاهای مختلف تشکیل شده بود) و هدف واقعی طراحی با قلم فلزی و همینطور تکنیکهای مرتبط با آن به خوبی درک نشده بود. بنابراین نمایشگاه گالری ملّی بریتانیا به نام «طراحی در نقره و طلا: از لئوناردو تا جاسپرجانز» هم توضیحدهنده است و هم زیبا.
این نمایشگاه که توسط یک تیم کیوریتور شکل گرفته است، حدود ۱۰۰ نمونه طراحی با قلم فلزی را از سال ۱۳۹۰ تا ۲۰۱۳ در خود جای داده است. برخی از این طراحیها توسط موزههای اروپا و آمریکا به امانت داده شده اما نصف آنها برای موزهی بریتانیاست. بزرگترین نامها در این نمایشگاه به چشم میخورند. از لئوناردو، رافائل و رامبراند گرفته تا مدرنیستهای آمریکایی همچون جوزف استلا و چهرههای پساجنگی همچون جاسپر جانز و بروس نومن و با هنرمندان مهمی همچون هانس هولبین بزرگ و هنرمند پیشارافائلی انگلیسی ویلیام هولمز و مدرنیست دورهی وایمر یعنی اوتو دیکس.
گرچه آثار این نمایشگاه اغلب آثاری تکمیل یافتهاند، اما اسکیسهای رامبراند یا حتی طراحیهای قرون وسطی را میبینیم و متوجه میشویم این تکنیک مدت زیادی مورد علاقهی هنرمندان بوده است چراکه قلم فلزی ابزاری به راحتی قابل حمل بود و به جوهر یا تراشاندن دائم نیاز نداشت. پیش از اینها بهنظر میرسید که اثر قلم فلزی پاک نمیشود اما تحقیقات مدرن نشان داده است که گاهی با استفاده از پاککنهای مخصوص دورهی رنسانس، رطوبت یا تکههای نان، میتوان خطوط کمرنگ را پاک کرد و تغییر داد. طراحی هنری گولتزیوس با عنوان «سه مطالعه از سر انسان» (۱۵۸۷)، مدرکی دال بر این نوع تغییرات است.
بسیاری از طراحیهای قلم نقره (که مورد استفادهی ناصحیح قرار گرفته بودند) فقط آثاری کارگاهی بودند. اثر ظریف رافائل به نام «سر دختر باکره» (۱۵۰۲)، در میان چهار طراحی قلم فلزی از سر انسان قرار دارد که احتمالاً توسط یک کودک بهطور سردستی انجام گرفتهاند.
همچنین آثاری را داریم که از قلم فلزی و مدیایی دیگر استفاده شده است. در طراحی لئوناردو با نام «مطالعههایی از مرد برهنه» ، عضلات کامل پشت مدل، شانه و بازوانش جهت تأکید با رنگ سفید بسط داده شدهاند. گرچه بقیهی فیگور بسیار محو نشان داده شده است، آن خطوط قلم نقره که به زحمت دیده میشوند چنان متقاعدکنندهاند که سخن از هنرمندی و طراحبودگی ذاتی لئوناردو و دانش لامسهای او از بدن انسان دارد.
در بسیاری از طراحیهای تکمیلیافته ظریفترین تصاویر انسان و فرمهای طبیعی با هاشورهای مورب ظریف، موازی یا قیچیوار نشان داده شده است تا مبین سایه و حس سهبعدی حجم شود. آلبرشت دورر در اثر قلم نقرهی خود در سال ۱۵۲۰ با نام «یک سگ در حال استراحت» از هاشور نه تنها برای موی سگ استفاده میکند که پستیبلندیهای عضلهی زیر آن را نیز نشان میدهد.
برخی از طراحیها اثیری بهنظر میرسند همچون طراحی «سر یک دختر» (۱۸۹۵)، اثر سمبولیست آمریکایی توماس ویلمر دوئینگ. این اثر کاملاً با قلم فلزی (احتمالاً قلم نقره) و روی کاغذ براق کشیده شده است. این اثر کمرنگ اما تکمیلیافته ویژگی بخارمانند و اثیری استایل هنرمند را نشان میدهد. این ویژگی بهقدری ظریف است که گویی بهطرز معجزهآسایی از خود کاغذ برخاسته است تا از دست یک انسان فانی.
قلم فلزی که در قرن ۱۹ دوباره بهکار گرفته شد هنوز مورد استفاده است و ارتباط زیباییشناسانهی پنج قرن را نشان میدهد.
به عنوان ضمیمهای برای این نمایشگاه طراحی، یکی از سه گالری به نمایش متریال و ابزارهای قلم فلزی اختصاص یافته است. فیلمی هم در رابطه با استفادهی تکنیکی از این ابزار به نمایش درمیآید.
این نمایشگاه یک فرصت است که با اصل آثاری روبهرو شویم که بر اثر مرور زمان محو میشوند و بازتولید آنها تنها شبیه به صدای ضبطشدهی یک ارکستر است. و هیچ چیز جای اصل آن را نمیگیرد.
منبع: وال استریت ژورنال
[۱]. موزهی بریتانیای لندن، بهار ۲۰۱۵